سلول بنیادی چیست؟ سلول های بنیادی مادر تمام سلول‌ها است و توانایی تبدیل به تمام سلولهای بدن را دارد. این سلول‌ها توانایی خود نوسازی (Self Renewing) و تمایز (Differentiating) به انواع سلول‌ها از جمله سلولهای خونی، قلبی، عصبی و غضروفی را دارند. هم چنین در بازسازی و ترمیم بافت‌های مختلف بدن بدنبال آسیب و جراحت موثر بوده و می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده‌ای که بخش عمده سلولهای آنها از بین رفته است، پیوند زده‌شوند و جایگزین سلولهای آسیب دیده شده و به ترمیم و رفع نقص در آن بافت بپردازند.
به دلیل توانایی منحصر به فرد سلولهای بنیادی، این سلول‌ها امروزه از مباحث جذاب در زیست شناسی و علوم درمانی است. هم چنین تحقیقات در این زمینه دانش ما را درباره چگونگی رشد و تکوین یک اندام از یک سلول منفرد افزایش داده و مهم تر آنکه به فهم مکانیزم جایگزینی سلولهای سالم با سلولهای آسیب دیده کمک کرده است. برای بررسی بیشتر با سل تک بیوژن همراه باشید.
سلول بنیادی چیست؟
اگر بدن انسان را یک ساختمان در نظر بگیریم، سلول های بنیادی پایه و اساس این ساختمان است. آنها تنها سلول‌هایی هستند که توانایی تولید و ایجاد سلولهای تخصصی را دارند و می‌توانند بیش از ۲۰۰ سلول تخصصی مانند سلولهای خونی، استخوانی و ماهیچه‌ای را بسازند. این سلول‌ها توسط مغز استخوان تولید می‌شوند. در ابتدا یک نوع سلول بنیادی بدن را می‌سازد. سپس دسته دیگری از این سلول‌ها به عنوان تیم‌های تعمیر و نگهداری از این ساختارها حمایت می‌کنند.
انواع سلول بنیادی
سلولهای بنیادی انواع مختلفی دارند که عبارت‌اند از:
۱. سلول بنیادی جنینی
این سلول‌ها از جنین‌های سه تا پنج روزه به دست می‌آیند. در این مرحله، جنین بلاستوسیست نامیده میشود و حدود ۱۵۰ سلول دارد. سلولهای بنیادی جنینی پرتوان هستند؛ به این معنی که می‌توانند به سلولهای بنیادی بیشتری تقسیم شوند یا سایر سلولهای بدن را تولید کنند. به همین دلیل، می‌توان از آنها برای بازسازی یا ترمیم بافت‌ها و اندام‌های بیمار استفاده کرد.
بیشتر بدانیم: فواید تزریق سلول های بنیادی به زانو
۲. سلول بنیادی بالغ
این سلول‌ها به تعداد کم در اکثر بافت‌های بالغ یافت می‌شوند. به عنوان مثال، می‌توان به سلول بنیادی بافت چربی یا مغز استخوان اشاره کرد. تفاوت سلول بنیادی جنینی و بالغ در این است که سلولهای بنیادی بالغ توانایی کمتری در ایجاد سلولهای مختلف بدن دارند.
تا همین اواخر، محققان فکر می‌کردند که سلولهای بنیادی بالغ فقط می‌توانند دسته‌ای از سلولهای مشابه را ایجاد کنند. به عنوان مثال، سلول بنیادی مغز استخوان فقط توانایی تولید سلولهای خونی را دارد. با این حال، شواهد جدید نشان می‌دهد که این سلول‌ها ممکن است قادر به ایجاد انواع مختلفی از سلول‌ها باشند. به عنوان مثال، سلول بنیادی مغز استخوان احتمالا می‌توانند سلولهای استخوان یا ماهیچه قلب را تولید کنند. این یافته باعث شده است که محققان آزمایش سلولهای بنیادی بالغ را روی افراد مبتلا به بیماری‌های عصبی یا قلبی شروع کنند.
۳. سلولهای بالغ تغییر یافته که خواص سلولهای بنیادی جنینی را دارند
دانشمندان با استفاده از برنامه‌ریزی مجدد ژنتیکی موفق شده‌اند سلولهای بالغ عادی را به Stem cell تبدیل کنند. در حقیقت، محققان با تغییر ژن‌های سلولهای بالغ، آنها را به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌کنند که مشابه سلولهای بنیادی جنینی عمل کنند.
این تکنیک جدید ممکن است امکان استفاده از سلولهای دستکاری‌شده را به جای سلولهای بنیادی جنینی فراهم کند و جلوی پس زدن سلولهای بنیادی جدید را توسط سیستم ایمنی بگیرد. با این حال، دانشمندان هنوز نمی‌دانند که آیا استفاده از سلولهای بالغ دستکاری‌شده روی انسان اثر نامطلوب دارد یا خیر.
محققان توانسته‌اند سلولهای بافت همبند را بگیرند و آنها را برای تبدیل شدن به سلولهای عملکردی قلب برنامه‌ریزی کنند. در مطالعات حیوانی، استفاده از سلولهای قلبی جدید در حیوانات مبتلا به نارسایی قلبی با بهبود عملکرد قلب و افزایش بقا همراه بوده است.
۴. سلولهای بنیادی پری‌ناتال
محققان سلولهای بنیادی را در مایع آمنیوتیک و خون بند ناف کشف کرده‌اند. این سلول‌ها توانایی تبدیل شدن به سلولهای تخصصی را دارند. مایع آمنیوتیک در کیسه اطراف جنین قرار دارد و از آن محافظت می‌کند.
بیماری های قابل درمان با سلول بنیادی چیست؟
سلول های بنیادی بالغ می‌توانند برای درمان بیماری‌های مختلف مورد استفاده قرار بگیرند. از پیوند مغز استخوان گرفته تا درمان سرطان‌های خون مانند لوسمی، مولتیپل میلوما و لنفوم غیر هوچکین و انواع اختلالات خونی مانند کم خونی داسی شکل؛ همگی با کمک سلول های بنیادی قابل درمانند.
۱. سلول های بنیادی برای زانو درد
یک سری مطالعات نشان می‌دهد که می‌توان از تزریق سلول های بنیادی، برای درمان درد زانو یا آرتروز زانو استفاده کرد. تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که این سلول‌ها می‌تواند میزان درد و التهاب را به میزان زیادی کاهش دهد.
۲. سلول های بنیادی برای سرطان
سرطان‌های خون مانند لوسمی، مولتیپل میلوما و لنفوم غیر هوچکین را می‌توان با استفاده از سلول های بنیادی درمان کرد. افراد مبتلا به این بیماری‌ها اغلب پس از دریافت شیمی‌درمانی شدید یا پرتودرمانی برای از بین بردن سلول های بنیادی سرطانی در مغز استخوان خود نیاز به پیوند سلول های بنیادی دارند.
۳. سلول های بنیادی برای اوتیسم
محققان معتقدند که می‌توان از سلول های بنیادی برای درمان طیف بیماری اوتیسم هم استفاده کرد. میزان موفقیت این روش به سن بیمار و وضعیت او بستگی دارد. ترکیب درمان با سلول های بنیادی و دیگر درمان‌ها می‌تواند به بهبود توسعه شناختی بیماران، توسعه افزایش ظرفیت یادگیری و بهبود تمرکز و حافظه آنها کمک کند.
۴. سلول های بنیادی برای چشم
سلول های بنیادی لیمبال قرنیه از یک اهداکننده یا چشم دیگر بیماران، می‌تواند به عنوان درمانی برای برخی از انواع آسیب‌های چشم یا بیماری قرنیه استفاده شود.
۵. درمان فلج مغزی با روش سلول های بنیادی در ایران
محققان ایرانی در حال بررسی کاربرد سلول های بنیادی برای درمان فلج مغزی هستند. سلولهای عصبی بنیادی در این روش تحقیقاتی برای درمان فلج مغزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
کاربرد سلول بنیادی چیست؟
محققان امیدوارند که تحقیق روی سلول بنیادی بتواند به موارد زیر کمک کند:
۱. درک نحوه بروز بیماری‌ها
با مشاهده سلولهای بنیادی‌ای که در استخوان‌ها، عضله قلب، اعصاب و سایر اندام‌ها و بافت‌ها بالغ می‌شوند، محققان می‌توانند نحوه ایجاد بیماری‌های مختلف را بهتر درک کنند.
۲. تولید سلولهای سالم برای جایگزینی سلولهای آسیب‌دیده
سلولهای بنیادی به سلولهای خاصی تبدیل می‌شوند که می‌توانند برای بازسازی و ترمیم بافت‌هایی که تحت تاثیر بیماری قرار گرفته‌اند یا آسیب دیده‌اند، استفاده شوند. از بیماری های قابل درمان با سلول های بنیادی می‌توان به آسیب‌های نخاعی، دیابت نوع یک، بیماری پارکینسون، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک، بیماری آلزایمر، بیماری قلبی، سکته مغزی، سوختگی، سرطان و آرتروز اشاره کرد.
علاوه بر این، به نظر می‌رسد که سلولهای بنیادی ممکن است پتانسیل رشد برای تبدیل شدن به بافت جدید و استفاده در پزشکی بازساختی (ترمیم یا جایگزینی بافت‌های آسیب‌دیده) یا پیوند را داشته باشند.
۳. بررسی اثربخشی و ایمنی داروهای جدید
قبل از مصرف هر گونه داروی جدید توسط بیماران، محققان می‌توانند از بعضی از Stem cells برای آزمایش ایمنی و کیفیت دارو استفاده کنند. برای اینکه آزمایش داروهای جدید دقیق باشد، سلول‌ها باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شوند که ویژگی‌های سلولهای مورد هدف دارو را کسب کنند. به عنوان مثال، می‌توان با تولید سلولهای عصبی تاثیر یک داروی جدید را برای درمان بیماری‌های عصبی بررسی کرد.
اهدای سلول های بنیادی چگونه است؟
می‌توان سلول های بنیادی را از یک اهداکننده دریافت کرد. برای مطابقت دادن سلول های بنیادی اهداکننده با دریافت‌کننده، از تست HLA استفاده میشود. بعد از تایید مطابقت، به فرد اهداکننده یک سری داروها تزریق میشود تا تعداد سلول های بنیادی در او افزایش یابد. سپس نمونه‌ها از فرد اهداکننده گرفته میشود.
سلول های بنیادی از کجا گرفته میشود؟
خون، مغز استخوان، بند ناف، پالپ دندان، بافت‌های چربی، ماهیچه‌ای و استخوانی و جفت همگی می‌توانند منبع سلول های بنیادی باشند. به صورت معمول سلول های بنیادی که برای پیوند دادن مورد استفاده قرار می‌گیرند، از خون یا مغز استخوان جمع‌آوری می‌شوند.
عوارض تزریق و اهدای سلول بنیادی چیست؟
پیوند سلول های بنیادی روش‌های پیچیده‌ای با خطرات قابل توجه است. پس زدن سلول‌ها در بدن فرد دریافت‌کننده پیوند، کاهش تعداد گلبول‌های خون، کم خونی و فقر آهن، خونریزی یا کبودی، افزایش خطر عفونت، خستگی، ریزش مو و در برخی موارد ناباروری از جمله عوارض تزریق و اهدای سلول بنیادی برای فرد گیرنده است. برخی از گزارش‌ها هم عوارض خطرناک‌تر نظیر تب، عفونت، تومور و التهاب مغز، لخته‌های خونی خطرناک و حتی مرگ را نشان می‌دهند.
